Uygarlıkların/medeniyetlerin inkişafında çevirinin/tercümenin rolü hayatidir. Kendi içine kapanan toplumlar/cemiyetler, düşünsel/ilmi/entelektüel kısırlığa mahkum olurlar. Başka ilim/kültür havzalarıyla ilişki kurmaktan imtina eden cemiyetler, fikir yoksulluğuyla malul hale gelirler. Tarihin kaydettiği bütün büyük medeniyetler, etkileşim sonucu ortaya çıkmıştır. Dışarıda ne olup bittiğine ilişkin duyarlılık sahibidirler. Ne zaman ki bu duyarlılık zaafa uğrar ve ilgili medeniyet kendisiyle büyülenirse o vakit çöküşün emareleri görülmeye başlar. İçe kapanmak, düşünsel/entelektüel yoksulluğu besler. İçerik üretiminin durmasına yol açar. Nasıl ki durgun su kokarsa, içe kapanan toplumlar da belli bir süre sonra kokuşmaya başlar. Başka kültür havzalarında üretilen bilgiden haberdar olmayı ve/veya sahip olduğu bilgiyle başkalarını tanıştırmayı arzulamak, tercüme faaliyetlerinin en önemli sebeplerindendir.

Hilmi Ziya Ülken, Osmanlı’nın hem Garbla hem de eski medeniyetlerle irtibatını kestiği ve tercümeye gereken önemi vermediği için zaafa düştüğüne dikkatimizi çeker.(Bkz.H.Z.Ülken/Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü/İş Bankası Yay. ) Kendisiyle büyülenmiş ve dışarıda ne olup bittiğine kulak kesilmekten uzak devlet aklı Osmanlı İmparatorluğunu Batı düşünce dünyasıyla hazırlıksız karşılaşmak zorunda bırakmıştır. Ülken’e göre eski Türk filozofların eserleri bile esaslı olarak tercüme edilmemiştir. İbn-i Sina medreselerde “hidaye” şerhleri vasıtasıyla okutulmuş; Farabi, Razi, Tusi gibi alimlerden ise tercüme yapılmamıştır. Tarih felsefisi disiplininin kurucusu kabul edilen İbn-i Haldun’un (1332-1406) Osmanlı Türkçesine tercüme tarihi 1730’dur.Şeyhülislam Pirizade Mehmet Sahip Efendi(1674-1749) tarafından. Öncesinde Kınalızade (öl.1572) Ahlak-i Alai’de İbn-i Haldun’un mukaddimesine dikkat çekmiş olsa da, Osmanlı ulemasının gündeminde İbn-i Haldun (neredeyse) yoktur. Prizade’ nin tercümesi de tam teşekküllü değildir. Altıncı bölümün “fıkıh” bahsine kadar gelmiştir.(Bkz. Süleyman Uludağ/Mukaddime giriş yazısından/dergah yay.)

Osmanlı alimleri içerisinde ilk defa en ciddi şekilde İbn-i Haldun’dan istifade eden ve tesirinde kalan kişi Ahmet Cevdet Paşa(1822-1895)’dır.Kendisi “efkarımın teşekkülünde İbn-i Teymiyye, İbn-i Haldun,Taine ve Michlet çok müteessir olmuşlardır” diyerek bu tesire işaret eder.Ahmet Cevdat Paşa,Pirizade’nin eksik bıraktığı yerleri de tercüme edip gerekli not ve açıklamaları da ekleyerek 1858’de mukaddime tercümesini tamamlamış ve bu tercüme 1860 da neşredilmiştir.(Bkz. Süleyman Uludağ/a.g.e) Ahmet Cevdet Paşa’dan önce Osmanlı uleması arasında ilk defa mukaddimeden en ciddi manada istifade eden kişi Katip Çelebi(1609-1659)’dir. Ancak bu istifade sonraki alimlere sirayet etmemiştir. Çünkü Katip Çelebi de tarihin arka odasında unutulmaya terk edilen mütefekkirlerdendir. Öyle ki Keşf-üz Zünun adlı eseri ilk kez Avrupa’da neşredilmiştir.(Süleyman Uludağ/a.g.e)İlgisizlik sadece İstanbul ulemasıyla sınırlı değildir. Bin yıllık geleneği olan Ezher de “Mukaddime”den bihaberdir. Modernist akımın öncüleri olarak gösterilen Afgani-Abduf çizgisinin özel gayretiyle 19.yüzyılın ikinci yarısında mukaddime Ezher’in müfredatına girebilmiştir. Ancak İbn-i Haldun’a ilgi duyanların sonraları modernist/mason/mezhepsiz gibi yaftalara maruz kalması, Türkiye özelinde, İbn-i Haldun’un yeterli ilgiye mazhar olmasını engellemiştir. “İslam’ın Marks’ı” yakıştırmasıyla itibarı zedelenmeye çalışılmıştır. İbn-i Haldun’un mukaddimesi Aldülhamit döneminin yasaklı kitapları arasındadır aynı zamanda. Bu da başka bir tartışmanın konusu…

Ayasofya’nın özgürlüğü meselesi bağlamında dikkatimi celbeden bazı hususları nazar-ı dikkatlerinize arz etmek isterim:

1-Sembolik değeri oldukça yüksek olan Ayasofya, Yunan/Grek/Hıristiyan geleneğin Türkiye üzerindeki emellerinin dayanağıdır. Bu mabet, Batı’dan bakıldığında İstanbul’un Romalı/Hıristiyan karakterine; Doğu’dan(ya da Türkiye’den) bakıldığında ise “buraların bizim” olduğuna delalet eder. Biraz daha zorlarsak haç-hilal kavgasında hilalin zaferini temsil ediyor diyebiliriz.

2-Ayasofya, genellikle, hamasi ve popülist söylemi/tutumu/tavrı ve tarzı siyasetinin ana istinatgahı yapan sağ/muhafazakar/milliyetçi geleneğin (başı her sıkıştığında) “seçmen tabanını” konsolide etmek amacıyla araçsallaştırdığı meselelerdendir. Dindar-dindar olmayan, muhafazakar-seküler, sağ-sol v.b. ayrımların meşruiyet zemini açısından Ayasofya turnusol kağıdı gibidir.

3-1492’den sonra Endülüs’e (aslında İslam’a) ait tüm izleri kıta Avrupa’sından silmeye çalışan Batı Hıristiyanlığı, (bir anlamda) Ayasofya’nın intikamını almıştır. Ancak tatmin olduğu söylenemez. Bugün bile Yunanistan’da Ayasofya’dan yüksek bina yapmak yasaktır.20.yüzyılın başında Şam’da Selahattin Eyyubi’nin mezarını tekmeleyerek “Kalk Selahattin!Biz geri döndük” diy(ebil)en akıl (muhtemelen) Fatih’in mezarını da tekmelemeyi hayal ediyordur. Dolayısıyla "Artık uzay çağındayız. Din referanslı kavgalar dönemi geçti" iyimserliğinden kurtulmak gerek.

İnsan(lar)ın düşünce dünyasını, hayat tarzını ve dünya görüşünü etkileme imkanına sahip olmaları bakımından öğretmen,imam ve akademisyen profilinin bir ülke için hayati öneme sahip olduğunu söylemek mümkündür. İlmi/entelektüel bağımsızlığın ve özgün ferdiyet bilincinin inşasına sundukları katkı itibariyle de bu üç meslek erbabının emeği yadsınamaz. Nitelikli bilgiyle temas kurma yeteneği ve bu yeteneğin kazandırdığı eleştirel dikkat ve deruni farkındalık bilinci sayesinde, toplumların tekamülünde oldukça önemli rol oynarlar.Malumdur ki toplum(lar), aydınları/entelektüelleri/münevverleri/alimleri aracılığıyla ya felaha ulaşır ya da delalet üzere kalır. Tarih bu söylediğimize şahittir. Fransız İhtilali, Bolşevik Devrimi, İran İnkılabı, Çin/Japon Modernleşmesi,Cumhuriyet Aydınlanması v.s. bugünden yarına gerçekleşen hadiseler değil, bilakis arkasında yoğun bir aydın/entelektüel katkısı olan hareketlerdir. Bizi yakından ilgilendirmesi hasebiyle Cumhuriyet Aydınlanması, kamusal meşruiyet(rıza) sağlamak ve bu meşruiyeti sürekli kılmak için öğretmen-imam-akademisyen profilinden azami derecede istifade etmiştir. Etmeye de devam ediyor… Bu durum, bu üç meslek erbabının yüklendiği vebalin ağırlığını tahayyül etmemiz için üzerinde hassasiyetle durulmayı hak ediyor. Merhum Nuri Pakdil üç cilt halinde yayınlanan “Biat” isimli kitabının I. ve II. cildinde “1923 bir yabancılaştırma girişimidir” cümlesini birkaç kez kullanır. Biz de şunu ilave edelim: Yabancılaştırma girişimi Cumhuriyetten çok önce başlamıştı zaten. Tanzimat ve Islahat ilk adımlardı. Cumhuriyet, altın vuruşu yaptı. Demek ki, yaklaşık iki asırdır süren bir yabancılaştırma sürecinin bugünkü tanıklarıyız. Bu tespiti klasik döneme methiyeler düzmek, modern tarihi ise yerin dibine sokmak için yapmıyorum. Hiç kuşkusuz her dönemin kendine has sorunlarından bahsedilebilir… Fakat son iki asırda yaşananları öncesine nazaran istisnai kılan, dinin(İslam’ın) ruhuna yabancı olan modern paradigmanın iktisadi-içtimai-siyasi-hukuki vs. her alanda sağladığı hakimiyettir. En sıkıntılı zamanlarda bile referans kaynağı olma özelliğini koruyan İslam, modern dönemde yalnızca manevi bir tatmin vasıtasına indirgenmiştir.

Pekiyi zihinlerimizi kadavralaştıran geleneksel ve modern/post-modern sapkınlıkların etkisinden nasıl kurtulacağız? (Şayet) Halimizden memnun değilsek-ki olmamamız gerekiyor-bir kurtuluş reçetesine ihtiyaç var. Naçizane kanaatim odur ki, kurtuluş, tıpkı yabancılaş(tır)manın kanıksatılması sürecinde olduğu gibi öğretmen-imam-akademisyen işbirliği ve örgütlülüğü sayesinde mümkün. Bu üç güçlü şahsiyet, örgütlü ve sistematik bir çabayla “epistemolojik bağımsızlık savaşını” başlatabilir. Daha doğrusu başlatmalıdır. Çünkü halkın, dişinden tırnağından arttırarak yaptırdığı okullarda okudular ve maaşlarını halkın vergilerinden alıyorlar. Dolayısıyla halka borçlular. Borçlarını ödemenin de bir tek yolu var. Yaklaşık iki asırdır devam eden ve halkımızı zihnen sömürgeleştiren yabancılaştırma sürecinin kamusal alanda sağladığı epistemolojik meşruiyetin temellerini sarsacak inkılabi bir söylemin ve eylemin inşa edilmesi için ceht etmek. Halkımızın gerçek anlamda hürriyeti teneffüs edebilmesi için bu ceht kaçınılmazdır. Ancak çok meşakkatlidir… Fiziksel ve zihinsel konforundan ödün ver(e)meyenler, diline/lisanına titizlik göstermeyenler, sözcüklerin ve kavramların gücüne inanmayanlar, zamanın ruhuna teslim olanlar, sözü ve yazıyı değil “gözü” öne çıkaranlar, risk almaktan imtina edenler, merak etmeyenler, klişelerin iktidarına razı olanlar,hamasi ve popülist söyleme meftun olanlar,nemelazımcılığın ve oportünizmin anaforunda debelenenler,hizip/parti/cemaat/klik/getto/klan çıkarları için hareket edenler,ehven-i şerreyn(kötüler arasından daha az kötü olanı tercih et) klişesine itiraz etmeyenler bu cehte katılamazlar. Camide mevzuata göre din anlatan imam, okulda mevzuata göre eğitim-öğretim yapan öğretmen ve üniversitede mevzuata göre bilim/düşünce üreten akademisyen daha baştan mağluptur. Anarşizme davet değil bu söylediğim. İlmi/entelektüel derinliğin eşlik edeceği hikemi-irfani-edebi ve felsefi bir “esaslı duruş” çağrısı… Bu esaslı duruşun ana istinatgahı ise yüce Kur’an ve şanlı Elçi(s.a.v) olmak zorunda…

30/06/2020

Kamil ERGENÇ

Bu e-posta adresini spambotlara karşı korumak için JavaScript desteğini açmalısınız

TRT Avaz tarafından yayınlanan İmam Maturidi belgeseli((https://www.youtube.com/watch?v=Yckg2OqKWxo),Müslümanların düşünsel birikiminin ulus-devlet çıkarları için nasıl araçsallaştırıldığını anlamak açısından dikkatle izlenmeyi hak ediyor. Belgesel hakkında naçizane kanaatlerimi nazar-ı dikkatlerinize arz ederim:

1) Maturidi gibi kendi zamanının gerçek anlamda tanığı ve kendisinden sonrakiler için de ilham kaynağı olan bir alimin gündemleştirilmesi ve kamuoyunun dikkatine sunulması önemli bir çabadır. Bu boyutu itibariyle ilgili belgesel çalışmasını tebrik etmek gerekir. Bu kıratta çalışmaların İslam ilim/tefekkür geleneğinin diğer simaları için de yapılması gerekir.

2) Boudrillard “kamera izleyiciye çevrilmiş bir silahtır” der. Bu zaviyeden olmak üzere, kamera aracılığıyla bize ulaşan her bilginin “yorumlanmış bilgi” olduğuna dikkat çekmek isterim. Hele ki bu bilgi devletin kontrolünde olan bir kanaldan ulaşıyorsa, duyargalarımızın daha da açık olması icap eder. Çünkü bütün ulus-devletler gibi Türkiye de (bilgiye istediği biçimi vererek) mevcudiyetini ve meşruiyetini tahkim etmek ister. Bunu yaparken de kafi miktarda çarpıtma yapmak durumundadır. Dolayısıyla teşrih masasına yatıracağımız belgeselin ne söylediği kadar ne söylemediği de önemlidir diye düşünüyorum. Bu bağlamda;