Bilinen insanlık tarihinin son dört yüzyılı genelde Doğu toplumları özelde ise Müslümanlar için oldukça sancılı geçti. Benzerine daha önce rastlanmayan bir hızla akan tarihe yetişmek arzusuyla hareket eden Doğu, uzun süredir, içine düştüğü krizden nasıl kurtulacağının hesabını yapıyor. Modern tarihe yetişmek için çıkılan yolda “paradigmatik bir savrulma” yaşandı ve bu savrulmanın etkileri bugün bile devam ediyor.1492 den sonra değişen tarihin seyri, Müslüman toplumları edilgenleştirdi. İber Yarımadası’nın İslam’dan arındırılmasıyla başlayan bu sürecin modern dünyanın inşasına giden yolda kritik bir eşiği temsil ettiğini söylemek zannediyorum abartı olmaz. Aynı dönemde dünyanın farklı yerlerinde imparatorluklar bünyesinde hayat süren Müslüman toplumların tarihin bu kritik eşiğinden ne düzeyde haberdar olduğuna dair geriye dönük bir projeksiyon tutulduğunda karşımıza çıkan manzara kabaca şöyledir: Osmanlı-Safevi-Memlük-Babür hanedanlıkları arasında bölünmüş olan Müslüman toplumlar egemenlik arzusu, merkezileşme kaygısı ve tüm Müslümanların temsilcisi olma gayesiyle kendi aralarında ciddi sayılabilecek kavgalarla meşguldürler.

Doğulu(özelde Müslüman) toplumlar tarihin son iki asrını kolonyalist bilginin tasallutu altında geçirdiler. Bu bilgi özü itibariyle seküler, ırkçı, dışsallaştırıcı ve araçsal aklı öne çıkaran bir hususiyete sahipti. Beyaz adamın “özne” olduğunu iddia ediyordu ve Batı dışı toplumları henüz olmamış olarak kodluyordu. Bu kodlama, sömürgeciliğin meşruiyet zeminini tahkim etti. Henüz olmamış olanları kıvama getirme amacıyla “beyaz adamın misyonu” klişesi öne çıkarıldı. Aydınlanma aklının rehberliğinde ortaya çıkan tanrı, evren,tabiat,zaman,mekan ve devlet tasavvurlarının küreselleşmesi ve Batı dışı toplumların beyaz adama teslimiyetini temin etmek amacıyla sömürgecilik sistematik olarak devam etti. Evvela askeri araçlarla başlayan sömürgeleştirme zamanla zihinsel sömürüye evirildi ki en tahrip edici olan da buydu. Kavramsal ve kurumsal işgal zihinsel sömürgeleşme sonucu başladı. Artık sömürgecilerin zorlamasına gerek yoktu. Kavramların Müslüman toplumların zihin dünyasını istimlak edişi oldukça travmatik ve patolojik bir sürecin işaret fişeğini ateşledi. Yeni dönem kolonyalistlerin bizzat var olmalarını gerektirmiyordu. Çünkü zihinsel sömürüye maruz kalan toplumlar müstakil bir irade üretme cesaretini yitirdikleri gibi sömürgecilerin bilgi sistemlerini de içselleştirmişlerdi. Artık hayata ilişkin bütün tasavvur biçimleri sözünü ettiğimiz bu bilgi tarafından gerçekleşiyordu. Özellikle Fransız İhtilali’nin ve sanayi devriminin etkisi oldukça fazlaydı. Dönemin Avrupa’ya en yakın devleti olan Osmanlı’da bu etkinin büyüklüğünü görmek mümkündür.

Hıristiyanlık içi mücadelenin sonucu olan modern paradigmanın İslam Dünyası toplumlarını doğrudan etkilemeye başlaması yaklaşık olarak iki asır öncesine tekabül eder. Osmanlı özelinde bu süre biraz daha geriye götürülebilir.1699 tarihi bu bağlamda dikkat çekicidir. Öncesinde de askeri mağlubiyetler yaşanmasına rağmen 1699‘u ayrıcalıklı kılan husus, “gavura” toprak kaptırmaktır. Esasında İnebahtı(Leponte) ‘da Osmanlı ordusuna yaşattığı mağlubiyet Hıristiyan dünyası için oldukça yüksek bir motivasyon kaynağı olmuştu. Çünkü bu tarihe kadar mağlup edilemez olarak kabul edilen Müslümanlar bu savaşta yenilmişti. Fakat Müslümanlar toparlanmasını bilmiş ve kısa süre sonra İnebahtı’nın intikamını alabilmiştir. Ancak 1699’da Osmanlı ordusu-ki bu ordu o günün dünyasında İslam’ın sembolü olarak kabul ediliyordu- ilk defa gavura toprak kaptırmıştır. Bu durum Osmanlı bürokrasisinde alarm zillerinin çalmasını sağlamış ve yavaş yavaş Batı’da ne olup bittiğini öğrenme çabaları baş göstermiştir. Dar-ül İslam’dan bir parçanın gavurun eline geçmesi Müslüman ahalide ve devlette ciddi anlamda endişe yaratmış ve bu durumun tez vakitte tersine çevrilmesi amacıyla bazı adımlar atılmıştır. Ancak atılan adımlar gavura karşı üstünlük sağlamak bir yana, kültürel anlamda ancak “ihtida” sözcüğüyle adlandırılacak bir durumun ortaya çıkmasına sebep olmuştur.“Batıyı mağlup etmek için Batılılaşma” hamleleri, Cumhuriyet modernleşmesinin karakterini belirlemede de etkili olacaktır. Başlangıçta askeri alanda yaşanan mağlubiyetin telafisi amacıyla temas kurulan Batı, zamanla kültürel unsurlarıyla da taklit edilecek ve bugün şahit olduğumuz üzere ne doğulu ne batılı olamayan, iki arada bir derede kalmış, kimlik ve kişilik krizleriyle boğuşan bir toplumsal durumun ortaya çıkmasına sebep olacaktır.

Mer’iyette olduğuyla ilgili neredeyse kimsenin şüphe etmediği olgulardan biridir küreselleşme(Globalisation).Ne zaman başladığı ve nasıl cari olduğuna ilişkin farklı kanaatler olsa da, bir realite olarak varlığı kuşku götürmeyen bir gerçeklik. Bilinen insanlık tarihinin bütün safhalarında kendisini bir şekilde hissettirmiş kaçınılmazlık adeta. Yani yeni bir şey değil… Kimi zaman daha iyi bir hayat sürme arzusu,kimi zaman sahip olma güdüsü,kimi zamansa inancı yayma tutkusu ile insanlık ailesi tek bir mekana saplanıp kalmaktan kurtulmuş. Başka kültürlerle, toplumlarla, mekanlarla tanışmış. Kimi zaman ürettiklerini satmak için, kimi zamansa bilgisini,görgüsünü arttırmak için çıkmış yola ve bu yolculuk bazen tarihin seyrini değiştirmiş. Örneğin Hicaz yarımadasında küçücük bir belde de doğan İslam’ın bugün Fas’tan Endonezya’ya, Kurtuba’dan Buhara’ya, Kırım’dan Güney Afrika’ya kadar yayılmış iki milyara yakın mensubu var. Aynı şey Hıristiyanlık için de geçerli… Beytlahimli İsa(a.s)’nın Brezilya’da bağlıları var…Konfiçyus hayattayken vazettiği öğretinin bir gün Asya’nın yarısında egemen olacağını muhtemelen bilmiyordu. Ya da Haçlılar Kudüs’ü ele geçirmek için yola çıktıklarında, bu yolculuklarının tarihin seyrini değiştireceğini tahmin bile edemezlerdi. Kristof Kolomb yanına aldığı bir kaç gemiyle çıktığı seferin Kıta Avrupa’sının geleceğini şekillendireceğini bilemezdi. Ya da İbn-i Rüşd savunduğu fikirlerin bir gün Hıristiyan ilahiyatında devrim yapacağını ve Aydınlanmaya ilham vereceğini öngöremezdi.